राजकुमारी रत्नावती कन्या विद्यालय: थारच्या वाळवंटातील शिक्षणाचा प्रकाश

राजस्थानच्या जैसलमेर जिल्ह्यातील थार वाळवंटाच्या मध्यभागी उभा असलेला राजकुमारी रत्नावती कन्या विद्यालय (The Rajkumari Ratnavati Girl’s School ) हा केवळ एक शाळा नाही, तर मुलींच्या शिक्षणासाठी आणि महिला सशक्तीकरणासाठी एक प्रेरणादायी प्रतीक आहे. या शाळेची अनोखी वास्तुकला, पर्यावरणस्नेही डिझाइन आणि मुलींना मोफत शिक्षण देण्याची संकल्पना यामुळे ती जगभरात चर्चेचा विषय ठरली आहे.

राजकुमारी रत्नावती कन्या विद्यालयाची ओळख

राजकुमारी रत्नावती कन्या विद्यालय (The Rajkumari Ratnavati Girl’s School ) हे जैसलमेरच्या कनोई गावात 22 बीघा जमिनीवर वसलेले आहे. ही शाळा अमेरिकेतील CITTA या ना-नफा संस्थेच्या पुढाकाराने बांधण्यात आली आहे, ज्याचा मुख्य उद्देश मुलींच्या शिक्षणाला चालना देणे आणि त्यांना आर्थिक स्वातंत्र्य मिळवून देणे हा आहे. न्यूयॉर्कच्या प्रसिद्ध आर्किटेक्ट डायना केलॉग यांनी या शाळेची रचना केली असून, ती स्थानिक पिवळ्या वाळूच्या दगडापासून (Yellow Sandstone) बनवली गेली आहे.

शाळेची अनोखी वास्तुकला

थारच्या वाळवंटात उन्हाळ्यात तापमान 50 डिग्री सेल्सिअसपर्यंत पोहोचते. अशा कठीण हवामानातही ही शाळा नैसर्गिकरित्या थंड राहते, आणि विशेष म्हणजे येथे कोणतेही एअर कंडिशनर किंवा कूलर नाही! शाळेची अंडाकार (Oval) रचना, जाळीदार भिंती आणि हवेशीर छत यामुळे सूर्याची तीव्र किरणे आत येत नाहीत आणि हवेची योग्य आवाजाही होते. याशिवाय, सौर पॅनेल्सचा वापर करून शाळेला विजेचा पुरवठा केला जातो, ज्यामुळे ही इमारत पर्यावरणस्नेही बनते.

शिक्षण आणि सशक्तीकरण

या शाळेचा मुख्य उद्देश मुलींना मोफत शिक्षण देणे हा आहे. राजस्थानात महिलांची साक्षरता दर फक्त 32% आहे, आणि अशा परिस्थितीत ही शाळा मुलींसाठी आशेचा किरण बनली आहे. येथे मुलींना शालेय शिक्षणासोबतच इंग्रजी, संगणक आणि पारंपरिक कला यांचे प्रशिक्षण दिले जाते. शाळेत ज्ञान केंद्र नावाचा एक विभाग आहे, जिथे गरिबी रेषेखालील कुटुंबातील मुलींना शिक्षण मिळते. तसेच, मेधा नावाचा परफॉर्मन्स आणि प्रदर्शनाचा विभाग आणि एक ग्रंथालय व संग्रहालय देखील येथे आहे.

युनिफॉर्म आणि डिझाइन

शाळेची युनिफॉर्म प्रसिद्ध भारतीय डिझायनर सब्यसाची मुखर्जी यांनी डिझाइन केली आहे. ही युनिफॉर्म निळ्या रंगाच्या घुटण्यापर्यंतच्या फ्रॉकसह मैरून रंगाच्या वेस्ट पँटचा समावेश करते. हे डिझाइन साधेपणासह आकर्षकता आणि सांस्कृतिक मूल्यांचे प्रतिबिंब दर्शवते.

शाळेचा इतिहास आणि योगदान

या शाळेची स्थापना जैसलमेरच्या राजपरिवारातील चैतन्य राज सिंह आणि बालिका शिक्षणाला प्रोत्साहन देणारे मानवेंद्र सिंह यांच्या सहकार्याने झाली. शाळेचे नाव राजकुमारी रत्नावती भाटी यांच्या स्मरणार्थ ठेवण्यात आले आहे. ही शाळा 21 जुलै 2021 पासून कार्यरत आहे आणि तेव्हापासून ती मुलींच्या शिक्षणासाठी एक नवीन मार्ग उघडत आहे.

पर्यटकांचे आकर्षण

या शाळेची वास्तुकला इतकी अप्रतिम आहे की, दूरदूरचे पर्यटक तिला भेट देण्यासाठी येतात. रेगिस्तानात उभे असलेले हे सोनेरी रंगाचे भवन एखाद्या शाही महालासारखे दिसते. येथील कपड्यांचे संग्रहालय आणि परफॉर्मन्स हॉल हे देखील आकर्षणाचे केंद्र आहेत.

शाळेचे महत्त्व

• शिक्षण: मुलींना मोफत शिक्षण आणि कौशल्य विकासाच्या संधी.
• पर्यावरण: सौर ऊर्जा आणि स्थानिक संसाधनांचा वापर करून पर्यावरण संरक्षण.
• सशक्तीकरण: पारंपरिक कलांचे प्रशिक्षण देऊन महिलांना स्वावलंबी बनवणे.
• सांस्कृतिक वारसा: हस्तकला आणि वस्त्रोद्योगाचे जतन.

राजकुमारी रत्नावती कन्या विद्यालय (The Rajkumari Ratnavati Girl’s School ) ही केवळ एक शाळा नाही, तर शिक्षण, पर्यावरण आणि सशक्तीकरण यांचा संगम आहे. थारच्या वाळवंटात उभी असलेली ही शाळा भारतीय कारागिरांचा आणि आधुनिक तंत्रज्ञानाचा सुंदर मिलाफ आहे. जर तुम्ही जैसलमेरला भेट देत असाल, तर या शाळेला भेट देणे नक्कीच विसरू नका. ही शाळा मुलींच्या उज्ज्वल भविष्यासाठी एक आशेचा प्रकाश आहे.