मराठी साहित्याच्या आकाशात अनेक तेजस्वी नक्षत्रे आहेत, त्यापैकी एक म्हणजे विष्णु वामन शिरवाडकर (वि.वा.शिरवाडकर) , जे कुसुमाग्रज या टोपणनावाने प्रसिद्ध आहेत. त्यांचा जन्म २७ फेब्रुवारी १९१२ रोजी पुण्यात झाला आणि त्यांच्या साहित्यिक योगदानामुळे हा दिवस आता “मराठी भाषा गौरव दिन” म्हणून साजरा केला जातो. कुसुमाग्रज हे मराठी साहित्यातील अग्रगण्य कवी, नाटककार, कथाकार, समीक्षक आणि समाजसेवक होते. त्यांच्या साहित्यातून समाजाच्या विविध थरांतील वास्तवाचे चित्रण आणि मानवी मनाच्या गहन भावनांचा शोध सापडतो.
प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण
कुसुमाग्रजांचे मूळ नाव गजानन रंगनाथ शिरवाडकर होते. त्यांचे वडील वकील होते आणि व्यवसायासाठी ते पिंपळगाव बसवंत या गावी स्थायिक झाले. कुसुमाग्रजांचे बालपण येथेच गेले. त्यांना सहा भाऊ आणि एक बहीण होती. त्यांच्या बहिणीचे नाव कुसुम होते आणि ती सर्वांची लाडकी होती. तिच्या स्मरणार्थ त्यांनी “कुसुमाग्रज” हे टोपणनाव धारण केले.
More Read
त्यांचे शिक्षण नाशिक येथे झाले. बी.ए.ची पदवी मिळाल्यानंतर त्यांनी चित्रपट व्यवसायात पटकथा लेखन आणि छोट्या भूमिका केल्या. पुढे त्यांनी पत्रकारितेच्या क्षेत्रातही काम केले आणि अनेक नियतकालिके आणि वृत्तपत्रांचे संपादन केले.
साहित्यिक कार्य आणि योगदान
कुसुमाग्रज हे मराठी साहित्यातील बहुमुखी प्रतिभेचे धनी होते. त्यांनी कविता, नाटके, कथा, कादंबऱ्या, लघुनिबंध आणि समीक्षा अशा विविध साहित्यप्रकारांत लेखन केले. त्यांच्या कविता समाजनिष्ठ आणि आत्मनिष्ठ दोन्ही होत्या. त्यांच्या काव्यात सामाजिक प्रश्न, मानवी मूल्ये, प्रेम, करुणा आणि क्रांतीची झळक स्पष्टपणे दिसते.
त्यांच्या कवितांमध्ये “ध्रुव मंडळा” या संस्थेच्या माध्यमातून केलेल्या सामाजिक चळवळींचा प्रभाव दिसतो. १९३० मध्ये डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या काळाराम मंदिर सत्याग्रहात त्यांनी सहभाग घेतला होता. या अनुभवांनी त्यांच्या कवितांमध्ये क्रांतिकारक भावना भरली.
कुसुमाग्रजांच्या नाटकांनी मराठी रंगभूमीवर नवीन युग सुरू केले. डॉ. अ.ना. भालेराव यांच्या प्रोत्साहनामुळे त्यांनी नाटके लिहिण्यास सुरुवात केली. त्यांची नाटके केवळ मनोरंजनाच नव्हे तर समाजप्रबोधनाचे साधन होती.
मराठी भाषा गौरव दिन
२७ फेब्रुवारी हा कुसुमाग्रजांचा जन्मदिवस “मराठी भाषा गौरव दिन” म्हणून साजरा केला जातो. हा दिवस मराठी भाषेचा अभिमान आणि संस्कृतीचा गौरव करण्यासाठी समर्पित आहे. कुसुमाग्रजांनी मराठी भाषेला समृद्ध केले आणि तिचा प्रसार केला. त्यांच्या साहित्यातून मराठी भाषेची सौंदर्य आणि शक्ती जगापुढे आली.
कुसुमाग्रजांची साहित्यिक वैशिष्ट्ये
कुसुमाग्रजांच्या साहित्यात खालील वैशिष्ट्ये दिसून येतात:
१. सामाजिक प्रबोधन: त्यांच्या साहित्यात समाजातील विषमता, अन्याय आणि शोषणाविरुद्धचा आवाज उठतो.
२. मानवी मूल्ये: त्यांच्या कविता आणि नाटकांमध्ये मानवी मूल्ये, प्रेम, करुणा आणि सहानुभूतीचे चित्रण आहे.
३. क्रांतिकारक भावना: त्यांच्या साहित्यात क्रांतीची झळक दिसते. ते समाजात परिवर्तन घडवून आणू इच्छित होते.
४. शब्दकलेचे प्रभुत्व: त्यांच्या लेखनात शब्दकलेचे प्रभुत्व आणि भाषेची साधनशैली दिसते.
कुसुमाग्रजांची प्रमुख कृत
कुसुमाग्रजांनी अनेक ग्रंथ लिहिले, त्यातील काही प्रमुख कृती खालीलप्रमाणे आहेत:
– कविता संग्रह: “विश्वचि वाट पाहते”, “अंतरीचा अंतरंग”, “कुसुमाग्रजांच्या कविता”
– नाटके: “नटसम्राट”, “विद्याहरण”, “कौंतेय”
– कादंबऱ्या: “ययाति आणि देवयानी”, “उत्तरायण”
– समीक्षा: “साहित्य आणि चिंतन”
समाजसेवा आणि शिक्षणक्षेत्रातील योगदान
कुसुमाग्रज हे केवळ साहित्यिकच नव्हते तर समाजसेवकही होते. त्यांनी नाशिक जिल्ह्यातील आदिवासी विद्यार्थ्यांना शिक्षणासाठी मदत केली. त्यांच्या सामाजिक चळवळी आणि सत्याग्रहांमध्ये सहभागामुळे त्यांना समाजातील विविध थरांशी जवळीक निर्माण करता आली.
निधन आणि वारसा
कुसुमाग्रज यांचे निधन १० मार्च १९९९ रोजी झाले. त्यांनी मराठी साहित्याला जे योगदान दिले, ते अमूल्य आहे. त्यांच्या साहित्यातून समाजाचे आरशातील प्रतिबिंब दिसते. त्यांच्या कविता आणि नाटकांमुळे मराठी साहित्य समृद्ध झाले आहे.
विष्णु वामन शिरवाडकर, उर्फ कुसुमाग्रज, हे मराठी साहित्यातील एक अजरामर नाव आहे. त्यांच्या साहित्यातून समाजाचे आणि मानवी मनाचे सूक्ष्म चित्रण केले गेले आहे. त्यांच्या कविता आणि नाटकांमुळे मराठी साहित्याला नवीन दिशा मिळाली. २७ फेब्रुवारी हा “मराठी भाषा गौरव दिन” म्हणून साजरा करून आपण कुसुमाग्रजांच्या साहित्यिक योगदानाला मान्यता देतो. त्यांचे साहित्य आजही तरुण पिढीला प्रेरणा देत आहे आणि मराठी भाषेचा गौरव वाढवत आहे.
कुसुमाग्रजांच्या शब्दांत सांगायचे तर,
“माझ्या कवितेतून मी समाजाला जागृत करू इच्छितो,
मानवी मूल्ये आणि प्रेमाचा संदेश पोहोचवू इच्छितो.”
त्यांच्या साहित्यातील हा संदेश आजही प्रासंगिक आहे आणि तो आपल्या समाजाला प्रेरणा देत आहे.
कवितासंग्रह
| जीवनलहरी | १९३३ |
| जाईचा कुंज, बालांसाठी कविता | १९३६ |
| विशाखा | १९४२ |
| समिधा | १९४७ |
| किनारा | १९५२ |
| मेघदूत अनुवाद | १९५६ |
| मराठी माती | १९६० |
| स्वगत | १९६२ |
| हिमरेषा | १९६४ |
| वादळवेल | १९६९ |
| रसयात्रा | १९६९ |
| छंदोमयी | १९८२ |
| मुक्तायन | १९८४ |
| श्रावण | १९८५ |
| प्रवासी पक्षी | १९८९ |
| पाथेय | १९८९ |
| बालबोध मेव्यातील कुसुमाग्रज | १९८९ |
| माधवी | १९९४ |
| महावृक्ष | १९९७ |
| करार एका तार्‍याशी | १९९७ |
| चाफा | १९९८ |
| मारवा | १९९९ |
| अक्षरबाग | १९९९ |
| थांब सहेली | २००२ |
नाटके
| दुरचे दिवे | १९४६ |
| दुसरा पेशवा | १९४७ |
| वैजयंती | १९५० |
| कौतेंय | १९५३ |
| राजमुकूट (मॅक्बेथ) | १९५३ |
| ऑथेल्लो | १९६१ |
| आमुचे नांव बाबुराव | १९६५ |
| ययाती आणि देवयानी | १९६८ |
| वीज म्हणाली धरतीला | १९७० |
| बेकेट | १९७१ |
| नटसम्राट | १९७१ |
| विदूषक | १९७३ |
| एक होती वाघीण | १९७४ |
| आनंद | १९७५ |
| मुख्यंमंत्री | १९७७ |
| चंद्र जिथे उगवत नाही | १९८४ |
| महंत | १९८६ |
| कैकयी | १९८९ |
| किमयागार | १९९६ |
कथासंग्रह
| जादूची होडी | १९४६ |
| फुलवाली | १९५० |
| छोटे आणि मोठे मासे | १९५३ |
| आहे आणि नाही | १९५७ |
| सतारीचे बोल आणि इतर कथा | १९५८ |
| काही वृध्द आणि काही तरूण | १९६१ |
| प्रेम आणि मांजर | १९६४ |
| कुसुमाग्रजांच्या बारा कथा | १९६८ |
| अपाँईटमेंट | १९६८ |
| विराम चिन्हे | १९७० |
| वाटेवरच्या सावल्या | १९७३ |
| प्रतिसाद | १९७६ |
| एकाकी तारा | १९८३ |
| शेक्सपीअरच्या शोधात | १९८३ |
| रूपरेषा | १९८४ |
| अंतराळ | १९९१ |
नाटिका आणि एकांकिका
| दिवाणी दावा | १९५४ |
| देवाचे घर | १९५५ |
| नाटक बसते आहे आणि इतर एकांकिका | १९६० |
| संघर्ष – ‘सुगंध’ दिवाळी अंक | १९६८ |
| बेट- ‘दिपावली’ दिवाळी अंक | १९७० |
कादंबर्‍या
| वैष्णव | १९४६ |
| जान्हवी | १९५२ |
| कल्पनेच्या तीरावर | १९५६ |
