डॉ. कृष्णास्वामी कस्तूरीरंगन (Dr. Kasturirangan) हे भारताच्या अंतराळ संशोधन क्षेत्रातील एक अग्रगण्य नाव आहे. त्यांनी भारतीय अंतराळ संशोधन संस्थेच्या (इस्रो) प्रगतीत महत्त्वपूर्ण योगदान दिले आणि भारताला अंतराळ तंत्रज्ञानात अग्रेसर देशांपैकी एक बनवले. त्यांचे जीवन, शिक्षण, संशोधन आणि विविध क्षेत्रातील कार्य याबद्दल सविस्तर माहिती खालीलप्रमाणे आहे.
प्रारंभिक जीवन आणि शिक्षण
डॉ. कृष्णास्वामी कस्तूरीरंगन यांचा जन्म २४ ऑक्टोबर १९४० रोजी एर्नाकुलम, केरळ येथे झाला. त्यांचे कुटुंब मूळचे तामिळनाडूचे होते, परंतु ते केरळमध्ये स्थायिक झाले. त्यांचे प्राथमिक शिक्षण श्री. रामा वर्मा हायस्कूल, एर्नाकुलम येथे झाले. त्यांनी मुंबईतील रामनारायण रुईया कॉलेजमधून विज्ञान शाखेत बी.एस्सी. (ऑनर्स) आणि भौतिकशास्त्रात एम.एस्सी. पूर्ण केले. त्यानंतर १९७१ मध्ये त्यांनी अहमदाबाद येथील भौतिक संशोधन प्रयोगशाळेतून प्रायोगिक उच्च ऊर्जा खगोलशास्त्रात पीएच.डी. मिळवली. या शिक्षणाने त्यांना अंतराळ संशोधनाच्या क्षेत्रात पाऊल ठेवण्यास मदत केली.
इस्रोतील कारकीर्द आणि योगदान
डॉ. कस्तूरीरंगन यांनी १९७१ मध्ये इस्रोमध्ये संशोधक म्हणून आपली कारकीर्द सुरू केली. त्यांनी इस्रो उपग्रह केंद्राचे संचालक म्हणून काम करताना भारतीय राष्ट्रीय उपग्रह (इन्सॅट-२) आणि भारतीय दूरसंवेदन उपग्रह (आय.आर.एस.-१ए आणि १बी) यांचा विकास केला. त्यांनी भास्कर-I आणि II या पहिल्या प्रायोगिक भू-प्रेक्षण उपग्रहांचे प्रकल्प संचालक म्हणून जबाबदारी सांभाळली आणि आय.आर.एस.-१ए च्या यशस्वी निर्मितीत मोलाची भूमिका बजावली.
१९९४ ते २००३ या काळात ते इस्रोचे अध्यक्ष होते. या कालावधीत त्यांनी ध्रुवीय उपग्रह प्रक्षेपण यान (पी.एस.एल.व्ही.) आणि भू-समकालिक उपग्रह प्रक्षेपण यान (जी.एस.एल.व्ही.) यांच्या यशस्वी प्रक्षेपणाचे नेतृत्व केले. विशेष म्हणजे, चंद्रयान-१ चे यशस्वी प्रक्षेपण त्यांच्या कार्यकाळात झाले, ज्यामुळे भारताने चंद्र संशोधनात आपली छाप पाडली. आय.आर.एस.-१सी, १डी आणि आय.आर.एस.-पी३/पी४ या उपग्रहांनी भारताला पृथ्वी निरीक्षण आणि समुद्र निरीक्षणात अग्रस्थान मिळवून दिले. त्यांच्या नेतृत्वामुळे भारत अंतराळ क्षेत्रात जागतिक शक्ती म्हणून उदयास आला.
संशोधन आणि वैज्ञानिक योगदान
खगोलशास्त्रज्ञ म्हणून डॉ. कस्तूरीरंगन यांनी उच्च ऊर्जा एक्स-किरण आणि गामा किरण खगोलशास्त्रात महत्त्वपूर्ण संशोधन केले. त्यांनी कॉस्मिक एक्स-किरण स्रोत, आकाशीय गामा-किरण आणि पृथ्वीच्या वातावरणावरील त्यांचे परिणाम यांचा सखोल अभ्यास केला. ऑप्टिकल खगोलशास्त्रातही त्यांनी योगदान दिले. त्यांनी २०० हून अधिक शोधनिबंध प्रकाशित केले आणि ६ पुस्तकांचे संपादन केले, जे अंतराळ विज्ञान आणि खगोलशास्त्राच्या क्षेत्रात मोलाचे मानले जाते.
पुरस्कार आणि सन्मान
डॉ. कस्तूरीरंगन यांना त्यांच्या अतुलनीय कार्यासाठी अनेक प्रतिष्ठित पुरस्कारांनी सन्मानित करण्यात आले. भारत सरकारने त्यांना १९८२ मध्ये पद्मश्री, १९९२ मध्ये पद्मभूषण आणि २००० मध्ये पद्मविभूषण प्रदान केले. याशिवाय त्यांना खालील पुरस्कार मिळाले:
- शांति स्वरूप भटनागर पुरस्कार (अभियांत्रिकी)
- डॉ. विक्रम साराभाई प्रेरणा पुरस्कार (एयरोस्पेस)
- एमपी बिर्ला मेमोरियल पुरस्कार (खगोलशास्त्र)
- डॉ. एम.एन. साहा जन्मशताब्दी पदक
- ब्रॉक मेडल (आंतरराष्ट्रीय फोटोग्रामेट्री आणि रिमोट सेंसिंग सोसायटी, २००४)
- एलन डी’एमिल मेमोरियल पुरस्कार (आंतरराष्ट्रीय अ‍ॅस्ट्रोनॉटिकल फेडरेशन)
इतर क्षेत्रातील योगदान
डॉ. कस्तूरीरंगन यांनी अंतराळ संशोधनाबरोबरच शिक्षण आणि पर्यावरण क्षेत्रातही योगदान दिले. २००३ ते २००९ पर्यंत ते राज्यसभेचे नामनिर्देशित सदस्य होते आणि योजना आयोगाचे सदस्य होते. २०१२ मध्ये त्यांनी कस्तूरीरंगन आयोगाचे अध्यक्षपद भूषवले, ज्याने पश्चिम घाटांच्या पर्यावरण संरक्षणासाठी अहवाल सादर केला. २०२० मध्ये त्यांनी राष्ट्रीय शिक्षण धोरण २०२० च्या समितीचे नेतृत्व केले, ज्यामुळे भारताच्या शिक्षण क्षेत्रात संशोधन आणि कौशल्यावर आधारित बदल घडले. ते सेंट्रल युनिव्हर्सिटी ऑफ राजस्थान आणि एनआयआयटी युनिव्हर्सिटीचे चान्सेलर आहेत आणि जवाहरलाल नेहरू युनिव्हर्सिटीचे माजी चान्सेलर राहिले आहेत.
वैज्ञानिक संस्थांशी संलग्नता
डॉ. कस्तूरीरंगन हे भारतीय विज्ञान अकादमी (बेंगलूरू) चे अध्यक्ष आणि भारतीय विज्ञान काँग्रेसचे महासचिव राहिले. ते भारतीय राष्ट्रीय विज्ञान अकादमी, राष्ट्रीय अभियांत्रिकी अकादमी, तिसऱ्या जगातील विज्ञान अकादमी, आंतरराष्ट्रीय खगोलीय संघटना (इंटरनॅशनल अ‍ॅस्ट्रोनॉमिकल युनियन) आणि इंटरनॅशनल अकादमी ऑफ अ‍ॅस्ट्रोनॉटिक्स यांचे सदस्य आहेत. त्यांनी भू-प्रेक्षण उपग्रहांवरील आंतरराष्ट्रीय समिती (सी.ई.ओ.एस.) चे नेतृत्वही केले आहे.
तक्ता: डॉ. कस्तूरीरंगन यांचे प्रमुख योगदान
| वर्ष | योगदान | महत्त्व |
|---|---|---|
| १९७१ | इस्रोमध्ये संशोधक म्हणून प्रवेश | अंतराळ संशोधनाची सुरुवात |
| १९९४-२००३ | इस्रो अध्यक्षपद | पी.एस.एल.व्ही., जी.एस.एल.व्ही., चंद्रयान-१ |
| २०१२ | कस्तूरीरंगन आयोग अध्यक्ष | पश्चिम घाट पर्यावरण संरक्षण |
| २०२० | राष्ट्रीय शिक्षण धोरण समिती अध्यक्ष | शिक्षणात संशोधन आणि कौशल्यावर भर |
निष्कर्ष
डॉ. कृष्णास्वामी कस्तूरीरंगन हे अंतराळ विज्ञान, खगोलशास्त्र, शिक्षण आणि पर्यावरण क्षेत्रातील एक बहुआयामी व्यक्तिमत्त्व आहे. त्यांच्या नेतृत्वाखाली इस्रोने जागतिक स्तरावर ओळख मिळवली, तर शिक्षण आणि पर्यावरण क्षेत्रातील त्यांचे कार्य भारताच्या विकासात मोलाचे ठरले. त्यांचा वारसा भारतीय विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाच्या इतिहासात कायम प्रेरणादायी राहील.
Comments 1