शाळा आणि शिक्षक शिक्षण संस्थांमध्ये शिक्षणातील नाविन्यपूर्ण पद्धती आणि प्रयोगांना प्रोत्साहन देणे
राष्ट्रीय शैक्षणिक संशोधन व प्रशिक्षण परिषदेच्या (NCERT) नेतृत्वाखाली भारतात शिक्षण क्षेत्रात नाविन्यपूर्ण पद्धती आणि प्रयोगांना प्रोत्साहन देण्यासाठी एक विशेष योजना राबवण्यात येत आहे. या योजनेचा उद्देश शाळा व शिक्षक शिक्षण संस्थांमध्ये नवकल्पना आणि सृजनशीलतेला चालना देणे आहे.
योजनेचा इतिहास
१९६० च्या दशकात “सेमिनार वाचन कार्यक्रम” या नावाने या योजनेची सुरुवात झाली. या अंतर्गत माध्यमिक शाळांतील शिक्षकांना प्रभावी अध्यापन पद्धतींवर निबंध सादर करण्याची संधी मिळत होती. कालांतराने या योजनेत विविध बदल झाले आणि तिचा व्यापही वाढवण्यात आला.
२००४-०५ पर्यंत ही योजना “शालेय शिक्षक व शिक्षक शिक्षण संस्थांसाठी नाविन्यपूर्ण पद्धती व प्रयोगांवरील अखिल भारतीय स्पर्धा” म्हणून ओळखली जात होती. त्यावेळी प्रत्येकी ₹2000/- चे 100 रोख बक्षिसे दिली जात होती. पुढे २०१७-१८ पासून २०२२-२३ पर्यंत योजनेचे नाव बदलून “शाळा आणि शिक्षक शिक्षण संस्थांमध्ये शिक्षणातील नाविन्यपूर्ण पद्धती आणि प्रयोगांना प्रोत्साहन देणे” ठेवण्यात आले.
२०२५-२६ साठी नविन स्वरूप
राष्ट्रीय शिक्षण धोरण २०२० च्या पार्श्वभूमीवर २०२३-२४ पासून या योजनेचे नवीन नाव ठेवण्यात आले आहे:
🔷 शाळा आणि शिक्षक शिक्षण संस्थांसाठी शिक्षणात नाविन्यपूर्ण पद्धती आणि प्रयोगांना प्रोत्साहन देणे
योजनेचे उद्दिष्ट
-
शिक्षक आणि शिक्षक शिक्षण तज्ञांना नाविन्याची गरज समजावून सांगणे
-
शाळा शिक्षण व शिक्षक शिक्षणातील समस्यांवर नविन उपाय शोधण्यास प्रोत्साहन देणे
-
नवकल्पनांच्या स्थायित्वासाठी शाळांमध्ये अनुकूल वातावरण निर्माण करणे
-
नाविन्यपूर्ण कल्पना शेअर करण्यासाठी मंच उपलब्ध करून देणे
नाविन्य म्हणजे काय?
नाविन्य म्हणजे शिक्षण प्रक्रियेत नवा बदल, नवी कार्यपद्धती, नवी साधने किंवा सेवा वापरणे. उदा.:
-
शिक्षणासाठी नवीन तंत्रज्ञान वापरणे
-
वर्गात व्यवस्थापनाच्या नवीन पद्धती राबवणे
-
मूल्यमापनाच्या नव्या युक्त्या
-
स्थानिक संदर्भानुसार अभ्यासक्रम तयार करणे
प्राधान्य क्षेत्रे (NEP 2020, NCF-FS 2022, NCF-SE 2023 नुसार)
✅ बहुआयामी व लवचिक अभ्यासक्रम
✅ अनुभवाधारित शिक्षण
✅ बालकेंद्रित व चिंतनशील अध्यापन
✅ भारतीय ज्ञानप्रणालीचा समावेश
✅ समावेशी, बहुभाषिक शिक्षण
✅ पर्यावरणीय शिक्षण आणि शाश्वत विकास
✅ तंत्रज्ञान समाकलन
✅ शिक्षक व्यावसायिक विकास
पात्रता
🧑🏫 शाळेतील शिक्षक
-
कोणतीही राज्य बोर्ड/CBSE/मान्यताप्राप्त संस्था
-
विशेष शिक्षण शाळेतील शिक्षक
👩🏫 शिक्षक शिक्षण संस्थांतील शिक्षक
-
DIETs, CTEs, IASEs, SCERT, SIE, विद्यापीठे
-
D.El.Ed., B.Ed., M.Ed., B.A.B.Ed., ITEP यांसारख्या अभ्यासक्रमातील शिक्षक
निवड प्रक्रिया व पुरस्कार
🔹 एकूण नाविन्यपूर्ण प्रकल्पांची संख्या: 60
▪️ शाळा शिक्षण: 40
▪️ शिक्षक शिक्षण: 20
🔹 प्रत्येक प्रकल्पासाठी बीज रक्कम: ₹10,000/-
▪️ दोन सदस्य असतील तर प्रत्येकी ₹5000/-
अर्ज सादरीकरण व अंतिम तारीख
📝 प्रकल्प प्रस्ताव 31 जुलैपर्यंत संबंधित RIE (Regional Institute of Education) मध्ये सादर करावा.
📌 अधिकृत प्रारूपात अर्ज करणे आवश्यक आहे.
📩 अंतिम प्रकल्प अहवाल NCERT, नवी दिल्ली येथे सादर करावा.
Loading...
Reload document 
Open in new tab प्रकल्प अहवालाचा नमुना
-
प्रकल्पाची पार्श्वभूमी
-
तयारीची प्रक्रिया
-
अंमलबजावणी
-
निष्कर्ष व परिणाम
-
शैक्षणिक परिणाम
-
संदर्भ व ग्रंथसूची
महत्त्वाची सूचना
-
एका वर्षात एकाच शिक्षकाने एकच प्रकल्प सादर करावा.
-
प्रकल्प हे स्वतःच्या स्वतंत्र संशोधनावर आधारित असावे.
-
अहवाल ५,००० शब्दांमध्ये व संक्षेप ८००-१,००० शब्दांमध्ये असावा.
-
प्रकल्प अहवाल मराठीमध्ये चालेल; पण संक्षेप इंग्रजी/हिंदीत आवश्यक आहे.
संपर्क
🔹 प्रकल्प समन्वयक/विभागप्रमुख
शिक्षक शिक्षण विभाग
NCERT, श्री अरविंद मार्ग,
नवी दिल्ली – 110 016
📞 फोन: 011-26567320
ही योजना शिक्षक व शिक्षक शिक्षण संस्थांना केवळ रोख बक्षीसच देत नाही, तर त्यांना त्यांच्या कल्पकतेसाठी राष्ट्रीय स्तरावर ओळख, प्रतिष्ठा आणि शैक्षणिक समाजात आपले योगदान सादर करण्याची संधीही देते. शिक्षण क्षेत्रात क्रांती घडवणाऱ्या नवकल्पना यामधून उदयास येत आहेत आणि या योजनांमुळे त्यांना योग्य व्यासपीठ मिळत आहे.
जर तुम्ही शिक्षक किंवा शिक्षक शिक्षण संस्था चालवत असाल, तर ही योजना तुमच्यासाठी सुवर्णसंधी आहे. नाविन्याचा विचार करा आणि भारताच्या शिक्षण क्षेत्रात बदल घडवा!
🔗 हि माहिती शेअर करा आणि अधिक शिक्षकांपर्यंत पोहोचवा. प्रश्न असल्यास खाली कॉमेंट करा.
